مدرسه دودر
از جمله بناهای تاریخی واقع در مجموعه حرم مطهر امام هشتم(ع)، باید از ساختمان مدرسه امیر سیدی موسوم به «یوسفیه» یا «دودر» نام برد که در غرب حرم مطهر و مقابل مدرسه دیگری به نام پریزاد واقع شده است. این بنا در سال843ق ساخته شده و از نوع ابنیه چهار ایوانی و دارای غرف و حجره‌هایی بر طرفین ایوان‌ها در دو طبقه است که از نظر شکل و وسعت با یکدیگر تقارن چندانی ندارند. مدرسه دارای 600 مترمربع مساحت و 32 حجره است. در زیر گنبد جنوب شرقی بنا، سنگ قبر بانی آن «غیاثالدین امیر یوسف خواجه بهادر» دیده میشود. وی در سال 846ق وفات یافته است. گنبد غربی مدرسه نیز گورگاه «امیر سیدی» از امرای بزرگ عهد تیموری و خاندان بانی مدرسه است. فضای معماری بنا پس از زلزله سال 1084ق، در سال 1088ق به امر مادر شاه سلیمان صفوی مرمت شده است.
مرجع:http://mashhadtourism.net
مسجد جامع گوهرشاد
واقع در مجموعه معماری حرم مطهر حضرت رضا(ع) که در زمره مشهورترین و عظیم‌ترین مسجد چهار ایوانی ایران در سال 821ه.ق به امر « گوهرشاد آغا» همسر شاهرخ تیموری بنا گردید. وسعت این مکان 9309 مترمربع و مشتمل بر چهار ایوان، یک گنبد و گنبدخانه، هفت شبستان، چندین در ورودی و یک صحن است. علاوه بر وجود گنبدی بزرگ بر فراز ایوان قبله (مقصوره)، در طرفین آن دو مناره‌ی زیبا به ارتفاع تقریبی 40 متر قرار دارد. کتیبه ایوان توسط هنرمند دوره تیموری و فرزند گوهرشاد و شاهرخ، یعنی «بایسنقر میرزا»، از بهترین ثلث‌نویسان آن عصر خوشنویسی شده، که حاشیه دور ایوان را آراسته است. از دیگر نفایس این مسجد جامع منبری با تزیینات منبت کاری از چوب گردو و گلابی است که در ساخت آن هیچ‌گونه میخ و یا فلز به کار گرفته نشده و به نام «منبر صاحب الزمان(ع)» مشهور می‌باشد. این بنای باشکوه توسط معمار معروف ایرانی دوره تیموری «قوام‌الدین شیرازی» بنیان گردیده است.
مرجع:http://mashhadtourism.net
این بنا در میان میدانی به همین نام در خیابان آخوند خراسانی واقع گردیده و گنبد سبز نام جدیدی است که به این بنا داده شده است. بقعه‌ی مزبور پیش از این با نمای ساده در بدنه و گنبد، در میان قبرستانی از دوره صفویه به نام «میرهوا» قرار گرفته بود. بعدها به‌وسیله دیوارکشی محصور گردیده و پیرامون آن محوطه‌سازی شده است. با توسعه شهر مشهد و خیابان کشی‌ها، الحاقات از اطراف بنا برچیده شده و میان میدانی قرار گرفته است. نمای این بنا در سال 1353ش کاشیکاری شده و مرمت‌هایی در درون آن نیز انجام گردیده است. فضای داخلی بقعه دارای کتیبه‌ای است با مضمون صلوات کبیره و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) که در پایان آن، نام راقم این سطور با عبارت «نمقه حسین بن محمد المشهدی» و تاریخ 1058ق دیده میشود. اگرچه برخی این مکان را مقبره شیخ محمد مؤمن می‌دانند اما عده‌‌ای نیز معتقدند بقعه مزبور آرامگاه شیخ محمد مومن عارف استرآبادی از شیوخ ذهبیه است.
مرجع:http://mashhadtourism.net
چهار تاقی بازه هور
بنای بازه هور قدیمیترین چهارطاقی ایران است که در دوره پادشاهی پارتیان که از ۲۴۹ پیش از میلاد تا ۲۲۶ میلادی برقرار بوده، و درمحدوده خراسان بزرگ مقر قوم پارت ساخته شده است. این چهارطاقی بنایی با نقشه مربع شکل دارد که سقف آن به شکل گنبد بر رویچهار پایه حمل می شود. آرتور اپهام پوپ معتقد است که این بنا دارای قدیمیترین گنبد در جهان است که بر روی پلان مربع ایجاد شده است.( (پوپ، ۱۳۶۵ ،ص ۶۲ فرضاینکه اولین بار به ذهن ایرانیان رسیده است که بنایی با کالبد مربع را با پوششی نیم کروی بپوشانند اولین دلیل تحقیق در رابطه با بازه هور بود. چه شواهدی نشان از این دارد که ایده برقراری گنبد بر روی پلان مربع برای اولین بار در این گنبد خود را نمایانده است، سئوالیبود که باعث تهیه این نوشتار گردید و هدف اصلی از این پژوهشمعرفی هر چه بیشتر این بنا با ویژگی های بدعت گذاری در معماری ایران وجهان در ایران و در خارج از ایران بوده است. نوشتار حاضر تحقیقی کتابخانه ای است که از تکنگاری های مرکز اسناد و تحقیقات دانشکدهمعماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی نیز بهره گرفته است. همچنین نگارنده از نزدیک در بنا حضور داشته و از آن بازدید کرده و در فضای معماری داخل و خارج آن قرار گرفته است.در این نوشتار تلاش شده ضمن معرفی ویژگی های خاص معماری بنا، به طراحی ابتدایی گنبد چهارطاقی بازه هور و دیدگاه بنای نجومیبودن چهارطاقی بازه هور نیز تا حدامکان پرداخته شود. مقاله با معرفی بستر شکل گیری بنای بازه هور آغاز و در نهایت معرفی کننده ویژگیهای منحصر به فرد معماری و کالبد آن خواهد بود
شهر تابران مشهد
به استناد یافته های باستان شناسی عصر طلایی فرهنگ و مدنیت تابران در
سده های چهارم تا هفتم هجری بوده و از نظر وسعت در دوران ایلخانان مغول
بیشترین گستره را داشته است. این شهر از نظر معماری و شهرسازی از نوع مدور و
یکی از معدود نمونه های بر جای مانده از شهرهای تاریخی است. الگویی از
شهرسازی که مشتمل بر کهن دژ ارگ و بخش های دیگر بوده است. باروی نیمه ویران
تابران به طول ۷ کیلومتر بقایای این شهر را در بر گرفته که ارتفاع اولیه
ان ۹ متر بوده و بر اساس متون ۱۰۶ نیم برج و حداقل چهار دروازه به نامهای
رزان، رودبار،مرو،نیشابور داشته است.
ولایت توس در قرون پیشین به منطقه ای در میان دو رشته کوه بینالود در جنوب و
هزار مسجد در شمال اطلاق می شده است. این ولایت مشتمل بر چهار شهر تابران،
رادکان، نوغان و تروغبذ بوده و تابران که اکنون به توس مشهور است در قرن ۴
هجری قمری بزرگترین شهر منطقه محسوب می شده است. آنچه از تابران توس قدیم
بر جای مانده عبارتند از: باروی شهر، ارگ توس، گنبد هارونیه، بقایای مسجد
جامع تابران باغ و بنای نوساز آرامگاه فردوسی
گنبد خشتی
بنای تاریخی- مذهبی موسوم به «گنبد خشتی» در یکی از گذرهای قدیمی مشهد
منشعب از میدان طبرسی به نام چهار سوق نوغان قرار دارد. این بنا مدفن
«سلطان غیاثالدین محمد» از سادات مشهور موسوی شهر مشهد است که نسب شریفش
با هفده واسطه به امام موسی بن جعفر(ع) می‌رسد. بر روی سنگ مزارش این چنین
کتیبه شده: « مرتضی، اعظم سلطان النقباء، غیاث‌الدنیا والدین، امیر سلطان
محمد بن سلطان النقباء بدرالمله والدین طاهر…» و در ادامه تاریخ وفاتش ماه
رمضان المبارک سال ۸۳۲ه.ق آمده است.
جایگاه اجداد وی بسیار متعالی و اشخاص ذی نفوذی بوده‌اند به نحوی که در سده
پنجم تا نهم هجری اداره اصلی حرم حضرت رضا(ع) را به عهده داشتند به همین
علت نام آن‌ها بر روی اغلب اشیای تاریخی آستان قدس رضوی مانند کاشی‌های
سنجری، سنگاب خوارزمشاهی و در مسجد بالا سر کتیبه شده است. ایشان در قرون
هفتم تا نهم هجری نقیب سادات شهر مشهد و در سده نهم تا یازدهم هجری از جمله
بزرگان این شهر بوده اند. گویا بنایی که بر مزار وی ساخته شده همزمان با
وفاتش در زمان سلطنت شاهرخ تیموری بوده است. بنابراین قدیمیترین بنای مشهد
پس از حرم مطهر بر جای مانده از سادات موسوی است. وجه تسمیه بنا به «گنبد
خشتی» نیز به دلیل آجری یا خشتی بودن آن بوده است. فضای ورودی بنا از ضلع
جنوبی آن وارد رواقی چهار ضلعی میشود و سپس به محوطه اصلی، با چهار
شاه‌‌نشین منتهی می‌گردد. در زمان احداث بنا «سوره ملک» با خط خوش ثلث در
زیر پوشش داخلی، کتیبه شده، لبه‌های چهار ایوان نیز با سوره واقعه به قلم
شیوای ریحان آراسته گردیده است. بنابر شواهد، گنبد خشتی در زمان قاجار مرمت
و فضای داخلی آن با نقاشی وکتیبه مزین شده است.
بقایای مسجد جامع تابران
در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، در یکصد و پنجاه متری جنوب غربی بنای هارونیه قدیمیترین مسجد موجود در خراسان و بقایای یکی از منحصر به فردترین مساجد اولیه ایران کشف گردیده است. بقایای این مسجد به طول ۹۴ و عرض ۵۳ متر به سبک شبستانی ستون‌دار اولیه (خراسانی) ساخته شده و بر اساس بررسی‌ها شامل شبستان قبله (جنوبی)، صحن و شبستان شمالی است. آثار مکشوفه احتمالاً متعلق به اواسط سده پنجم هجری است و گویا بانی آن خواجه نظام‌الملک توسی بوده است. امروزه این مکان به صورت سایت موزه باستان‌شناسی مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد.